Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Сонгуульд нэр дэвшигчдийн хандивын зарим асуудал

Аливаа хууль эрх зүйн актууд цаг үеэ даган шинэчлэгддэг бөгөөд энэ болгондоо улам сайжирч байх учиртай. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Сонгуулийн тухай хуулийн төслийг анхны хэлэлцүүлэгт бэлдүүлэхээр Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд шилжүүлсэнтэй холбоотойгоор сонгуулийн санхүүжилтийн гол эх үүсвэр нь хандиваас бүрддэг манай улсын хувьд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төсөлд хандивын асуудлыг хэрхэн зохицуулсан, олон улсын сайн туршлагын талаар товч шинжилгээ хийснээ хүргэе. 

Хуулийн төсөл нь 14 бүлэг, 103 зүйлтэй бөгөөд хандивын тодорхойлолт, хандивын хэлбэр (мөнгөн болон мөнгөн бус),  хариуцлагын асуудал зэргийг Сонгуулийн тухай хуульд (2015) зааснаар хэвээр үлдээжээ. 

Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч нь иргэн хуулийн этгээдээс мөнгөн болон мөнгөн бус хандив авч болохоор тусгажээ. Мөнгөн хандивын хэмжээг 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд баримталсан хэмжээ буюу иргэнээс 10 сая төгрөг, хуулийн этгээдээс 50 сая төгрөгөөс хэтрэхгүй байхаар тусгажээ. 

Харин мөнгөн бус хандивт одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Сонгуулийн тухай хуулинд үл хөдлөх болон хөдлөх эд хөрөнгийг үнэ төлбөргүй ашиглуулах, эзэмшүүлэх болон үнэ төлбөргүй үйлчилгээг хамруулсан. 

Олон улсын сайн туршлагаас харвал сонгуулийн хандивт:

1. Мөнгөн хандив

2. Мөнгөн бус хандив

3. Үйл ажиллагааны дэмжлэгийг хамааруулдаг. 

Мөнгөн бус хандив гэдэгт үл хөдлөх болон хөдлөх эд хөрөнгийг үнэ төлбөргүй ашиглуулах, эзэмшүүлэх, болон үнэ төлбөргүй үйлчилгээнээс гадна төлөгдөөгүй өр, зээл, бэлэг сэлт зэргийг хамааруулан үздэг байна. Харин үйл ажиллагааны дэмжлэг гэдэгт  хандивлагчаас нэр дэвшигчдэд зах зээлийн үнийн ханшнаас хямдаар худалдах бараа, үйлчилгээг тооцдог бөгөөд үүнийг тухайн үеийн зах зээлийн үнэтэй харьцуулж хандивт тооцдог олон улсын жишиг бий. Өнгөрсөн оны УИХ-ын сонгуулийн сурталчилгааны үеэр бараа эд зүйлс хөнгөлттэй үнээр худалдах замаар Сонгуулийн тухай хуулийн 70 дугаар зүйлийг зөрчих явдал ихээр гарсан билээ. Өөрөөр хэлбэл сонгуулийн үр дүнд нөлөөлөх зорилготой хувь хүн байгууллагад өгсөн/үзүүлсэн эсвэл өөрийн хөрөнгийн бараа, үйлчилгээ нь тухайн үеийн зах зээлийн ханшнаас доогуур байгаа тохиолдолд үнийн зөрүүг сонгуулийн хандивт тооцдог байх зохицуулалтыг хуулийн төсөлд оруулах нь зүйтэй гэж бодож байна. 

Түүнчлэн манай улсын хууль тогтоомжид хандивлагч бүрээс авах хандивын хэмжээг хязгаарласан хэдий ч нэр дэвшигчийн авч болох нийт хандивын хэмжээг хязгаарладаггүй. Энэ нь "хуулийн цоорхой" үүсгэж чинээлэг хандивлагч их хэмжээний хандиваа олон жижиг хэсэгт хувааж өгөх боломжийг олгодог гэж үздэг. Иймд нэр дэвшигчийн хандиваар олох санхүүжилтийн хэмжээг тухайн жилийн улсын төсвийн тодорхой хувиас илүүгүй хэмжээгээр тооцож тогтоосон хязгаарлалтийг хийдэг олон улсын туршлага бий. Жигд бус
санхүүжилттэй манайх шиг орны хувьд нэр дэвшигчдийг мөнгөний хэт нөлөөнөөс хамгаалах, сонгуулийн сурталчилгаа нь хөрөнгө санхүүжилтийн өрсөлдөөн бус тэгш гарааны нөхцөл бүрдүүлсэн өрсөлдөөн болоход чухал ач тустай.

Дараагийн нэг асуудал бол сонгуулийн санхүүжилтийн тайлан бөгөөд манай улсад сонгууль болсны дараа улс төрийн нам, нэр дэвшигчид холбогдох газарт "дүр эсгэсэн" тайлан өгөх хандлага ажиглагддаг. Санхүүжилтийг тайлагнах зорилго нь хандивыг ил тод, хяналттай байлгах гол хөшүүрэг юм. Олон улсын сайн практикт сонгуулийн санал хураах өдрөөс өмнө болон сонгууль явагдсаны дараа улс төрийн нам, нэр дэвшигчид сонгуулийн сурталчилгааны санхүүжилтээ тайлагнадаг.  Энэ нь сонгуульд өрсөлдөгч нам болон нэр дэвшигчдийг сонгогчид үнэлэх, тэдэнд сонгуулийн саналаар хариуцлага тооцох, ил тод байдлыг дэмжих зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Ерөнхийдөө цаг хугацааны хувьд сонгуулийн санал хураах өдрөөс 7-10 хоногийн өмнө сонгуулийн сурталчилгааны санхүүжилтийн тайланг олон нийтэд ил тод болгох ёстой. Сонгуулиас хойш 30-45 хоногийн дотор дараагийн тайланг олон нийтэд ил тод болгох шаардлагатай ба ингэхдээ өмнөх тайлангаас хойш сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа дуусах хүртэлх санхүүжилтийн тоо баримт тусгахыг тус тус хуулиар зохицуулах нь үр дүнтэй. 

Эцэст нь дурдахад намуудын бүтэц зохион байгуулалт, дотоод ардчиллыг сайжруулахад чиглэсэн хууль тогтоомжуудыг шинэчлэн батлах нь Монгол Улсын цаашдын улс төрийн тогтолцоог боловсронгуй болгох, мөнгөний хэт хамаарлыг бууруулах, бүх шатны сонгуулийг шударга, ил тод явуулахад чухал ач холбогдолтой. Тийм ч учраас Ардчилал, сонгуульд туслах олон улсын хүрээлэн болон бусад олон улсын байгууллагаас хууль эрх зүйн оновчтой зохицуулалт хийн түүнийгээ дагаж мөрдөн зөрчихгүй байх, ил тод байдлыг хангах, санхүүжилтээ үнэн зөв мэдүүлэхийг улс төрийн намуудад уриалж, үлгэр дуурайлал гаргаж ажиллахыг эрх барьж байгаа намд зөвлөдөг ажээ. 

Дэлгэрэнгүйг 2015 онд Б.Баттуулын ННФ-ын Бодлогын асуудалд хэвлүүлсэн дараах линкээс унших боломжтой:

http://forum.mn/res_mat/2015/Bodlogiin_asuudal_tsuvral_XVI%20Battuul_Final.pdf

Гэрээслэл бол муу ёр биш (Хэсэг II)

Монгол Улсын Иргэний хуулийн 520 дугаар зүйлийн дагуу өв залгамжлалыг хууль ёсны болон гэрээслэлийн үндсэн дээр гүйцэтгэхээр зохицуулжээ. Нас барагчийн нөхөр, эхнэр, төрүүлсэн болон үрчилж авсан, түүнийг нас барсан хойно төрсөн хүүхэд, нас барагчийн төрүүлсэн болон үрчилсэн эцэг, эх нь хууль ёсны өвлөгч болох бөгөөд тэдгээр нь адил хэмжээгээр тэргүүн ээлжинд өвлөх эрхтэй. Харин дээрх өвлөгч байхгүй, эсхүл тэдгээр нь өвлөхөөс татгалзсан буюу өвлөх эрхээ алдсан бол нас барагчийн өвөг эцэг, эмэг эх, ах, эгч, дүү, ач, зээ нар хоёрдугаар ээлжинд өвлөх эрхтэй, Эдгээр нь байхгүй, эсхүл өв хүлээн авахаас татгалзсан буюу өвлөх эрхээ алдсан бол өвлүүлэгчийн ачинцар, зээнцэр нь эцэг, эхдээ хуульд зааснаар өвлөгдвөл зохих байсан эд хөрөнгийн хэсгийг адил хэмжээгээр гуравдугаар ээлжинд хуваан өвлөнө. 

Практикт Гэрээслэл үйлдээгүйгээс хууль ёсны өв залгамжлагчид адил тэнцүү хэмжээгээр өвлөх эрхийн, тухайлбал үл хөдлөх эд хөрөнгийг хэндээ төлбөрийг нь төлөх, хэн нь өмчлөх зэрэг маргаан ихсэх хандлагатай байна. Үүнийг Гэрээслэл үйлдэж тодорхой нэг хүний нэр зааж өвлүүлж бусад хууль ёсны өвлөгчдөд адил тэгш хэмжээгээр үнийг төлөх, эсвэл зөвхөн нэг хүнд өвлүүлэх замаар маргаан үүсэхээс урьдчилан сэргийлж болно. ХБНГУ-ын өв залгамжлалын хууль (German Inheritance Law)-иар нас барагч Гэрээслэл үлдээгээгүй бол түүний эхнэр/нөхөр нь дараах байдлаар өв залгамжлахаар хуульчилжээ. Хэрэв нас барагч:

1 хүүхэдтэй бол эхнэр/нөхөр нийт хөрөнгийн 1/2 хувь

2 хүүхэдтэй бол эхнэр/нөхөр нийт хөрөнгийн 1/3 хувь

3 болон түүнээс дээш хүүхэдтэй бол эхнэр/нөхөр нийт хөрөнгийн 1/4 хувийг залгамжилна. Энэ нь өндөр настай, ганц бие үлдсэн эхнэр/нөхрийг хамгаалсан сайн зохицуулалт гэж үзэн олон улсын практикт өргөнөөр хэрэглэдэг. Ер нь ХБНГУ-ын Өв залгамжлалын хуулийг “Амжилтын түүх” (Story of Success) гэж нэрлэдэг. Тус хууль нь 1900 оны 1 сарын 1-нээс эхэлж хэрэгжиж эхэлснээс хойш өнөөдрийн байдлаар тус хууль маш цөөхөн өөрчлөлт оржээ.

Дараагийн дугаарт манай улсын өв залгамжлалын эрх зүйн зохицуулалтын талаар дэлгэрүүлж үзэхийн зэрэгцээ олон улсын сайн туршлагын талаар товчлон хүргэе. 

Гэрээслэл бол муу ёр биш

Бид зүрхний шигдээс, аваарь ослоор гэнэт нас барсан талаар бишгүй л уншиж, сонсож байсан. Өөрөөр хэлбэл гэнэтийн ослоор, гэнэт өвчнөөр нас барах тохиолдол  цөөнгүй. Энэ үед өв залгамжлалын асуудал сөхөгддөг. Манай улс зах зээлийн тогтолцоонд шилжсэн цагаас хойш хувийн өмч хөрөнгө өвлүүлэх, гэрээслүүлэх асуудал ихэсч энэ утгаараа маргаан ихээр үүсэх болжээ.

Үл хөдлөх хөрөнгөтэй холбоотой өв залгамжлалын эрх зүйн зохицуулалт харьцангуй тодорхой бөгөөд харин хөдлөх хөрөнгийн хувьд эрх зүйн зохицуулалт бүрхэг учир маргаан илүүтэй үүсэх хандлага ажиглагдаж байна. Тухайлбал, өвөг эцгээс уламжлагдаж ирсэн хөөрөг нь ааваас нь үлдсэн гэх боловч өвөг эцгийнх нь тул түүний хүүхдүүд, ач зээ нарт хамааралтай байж болох мэт. Түүнчлэн автомашиныг өвлөх асуудал, холбогдох бичиг баримт авто тээврийн бүртгэлийн байгууллага зэрэгт очдоггүйгээс бүртгэл, шилжилтийн асуудал үүсэх нь бий.

Энэ бүхний цаана бид Гэрээслэл үйлдэж, хуулийн дагуу нотариатаар баталгаажуулж авах нь өв хүлээн авагчийг тодорхой болгож өвлүүлэгчийн хөрөнгө хүссэн хүн/байгууллагад зохих ёсоор өвлөгдөх боломжтой болдог. Гэрээслэл үйлдсэнээр гэр бүлгүй хүний өв хөрөнгө, эсвэл гэр бүлээ батлуулаагүй/цуцлуулаагүй, өмнөх эхнэр/нөхрийн хүүхдүүд, түүнчлэн өөр улсад төрсөн болон тухайн улсын иргэншилтэй хүүхдийн асуудал гэх мэт бүрхэг зохицуулалттай, эсвэл аливаа эрх зүйн зохицуулалтгүй асуудлуудыг тодорхой хууль зүйн гаргалгаатай болгодог. Гэрээслэл бол бидний ярьдгаар муу ёр биш харин эрх зүйн зөв үйлдэл юм.

Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ 240 000 төгрөг боллоо.

Хөдөлмөр, нийгмийн зөвшлийн гурван талт Үндэсний хорооны 2016 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ний өдрийн 04 тоот тогтоолоор хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэг цагт 1,428 төгрөг 60 мөнгө буюу сард 240 000 төгрөг байхаар шинэчлэн тогтоож 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн мөрдөхөөр шийдвэрлэсэн билээ. Иймээс энэ сараас эхлэн хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэж, үүнтэй уялдуулан Нийгмийн даатгалын шимтгэл, хуулийн дагуух торгуулийн хэмжээ, тухайлбал жолоочид ногдуулах торууль, зэрэг нь өөрчлөгдөж байгаа билээ. Иймд тодорхой боловсрол, тусгай мэргэжил үл шаардах энгийн ажилд ажиллаж байгаа ажилтан  сард 240 000 төгрөгөөс дээш цалин хөлс авах эрхтэй гэсэн үг юм. 

Сонирхуулахад Австрали улс нь дэлхийд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээрээ (highest minimum wage in the world) дэлхийд тэргүүлж 9,54 ам.доллар (татварын дараах) төлдөг бол Люксембург удаалж 9,24 ам.доллар, гуравдугаарт Белги 8,57 ам доллар нэг цагт төлдөг хэмээн олон улсын судалгааны байгууллагаас 2013 онд жагсаажээ. (https://www.weforum.org/agenda/2016/04/where-are-the-world-s-highest-minimum-wages/). 

Манай улсын шинээр тогтоосон хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ цагт 0,57 ам доллар болж байгаа юм.